GA EN téarma.ie ainm.ie dúchas.ie gaois.ie
Bunachar Logainmneacha na hÉireann Meitheal Logainm
Cuardach Brabhsáil Gluais Acmhainní Eolas
Gaeilge English
Téamaí faoi thrácht

Téamaí faoi thrácht

Scagadh ar rogha téamaí coitianta i logainmneacha na hÉireann. Foilsítear na blúirí eolais seo go tráthrialta.

Leathanach 1 as 5 ar aghaidh

Muirbhigh, muirígh agus muiriúigh — agus fearthainn nach báisteach í.
Murroogh/Muirbheach “level stretch of sandy land along sea-shore, links”
(féach logainm.ie #18664)

Dáta: 08/08/2024

Bogaimis ar aghaidh ó na samplaí de trá agus cladach a bhí faoi chaibidil againn le seachtainí beaga anuas go bhféachfaimid ar chúpla eilimint eile a thagraíonn d’áiteanna cois farraige i logainmneacha. Míníonn Ó Dónaill an focal Nua-Ghaeilge muirbheach mar “level stretch of sandy land along sea-shore, links” (FGB s.v. muirbheach). Thuairimigh Donnchadh Ó Corráin gur eascair an focal seo ó muir “sea” + -bach “breaking” (< bongaid) na Sean-Ghaeilge ó cheart, sa chiall “sea-breach” (‘Old Norse place names II: Muirbech, Smjǫrvík’, Peritia 11 (1997)). Pé bunús atá leis, tá an eilimint seo, agus an mhalairt foirme Nua-Ghaeilge murbhach (le carn -rbh- leathan/neamhchaolaithe), le fáil i roinnt ainmneacha bailte fearainn ar fud na tíre, agus éagsúlachtaí inspéise canúnacha le sonrú orthu freisin.
Tosnaímis le Muirbheach/Murroogh (logainm.ie #18664) lámh le Cathair na Gaillimhe. Ba é /əɴˈmɪrʹuːx/ a thugtaí air sin as Gaeilge (mar a bheadh Muiriúch le béim ar an gcéad siolla) fuaimniú a luafaimid arís thíos. Fuaimniú eile ar fad a bhí le clos ar Muirbhigh/Murvey (logainm.ie #18355) in iarthar Chontae na Gaillimhe /ˈmirʹɪvʹə/ agus Muirbheach/Murrevagh (logainm.ie #37483) i gContae Mhaigh Eo /ˈmïrʹəvʹɑx/ (mar a bheadh Muirive agus Muiriveach, faoi seach).
Is cosúil gurb é an focal céanna Muirbheach a thug ainm don bhaile fearainn Murragh (logainm.ie #42219) (‘Murriogh’ (1828)) cé go bhfuil sé sin suite tamall fada ón gcósta i gContae Uíbh Fhailí. Tabhair faoi deara an fuaimniú áitiúil suntasach béarlaithe ansiúd .i. /muˈru:/ (1985) (mar a bheadh Murú leis an mbéim ar an dara siolla). Breacadh síos nóta le linn na Suirbhéireachta Ordanáis i 1837 go raibh an chuid sin den bhaile fearainn a bhí in aice na habhann ‘subject to floods’, rud a d’fhéadfadh an t-ainm muirbheach a thuilleamh don áit, b’fhéidir.
Faighimid a lán samplaí den mhalairt foirme murbhach ina bhfuil an carn -rbh- leathan seachas caol. I gCúige Uladh, cuir i gcás Murbhach, a thug ainm don dá bhaile fearainn Murvagh Lower (logainm.ie #13908) agus Murvagh Upper Glebe (logainm.ie #13909) ar an gcósta laisteas de bhaile Dhún na nGall. Bhí an carn -rbh- le clos mar /-rv-/ leathan san fhuaimniú áitiúil ansiúd, de réir dealraimh. Ach ní hamhlaidh a bhí i gcás na samplaí eile seo a leanas, a thugann le fios gur simplíodh -rbh- /-rv-/ go /-r-/ go han-luath. Cuir i gcás an logainm Murbhach/Murragh (logainm.ie #16751) i bhFine Gall (tuaisceart Chontae Bhaile Átha Cliath). Tá an sampla sin suite tamall intíre, áfach, agus in ainneoin go ritheann sruthán trasna ar a lár, níl aon ghné ann a thabharfadh ‘muirbheach’ ceart le fios. D’fhéadfaí an rud céanna a chur i leith Baile na Murbhach/Ballinamorragh (logainm.ie #53687) i gContae Loch Garman. Ach cé nach bhfuil an baile fearainn sin in aon ghiorracht don fharraige sa lá atá inniu ann, is amhlaidh a bhíodh sé suite díreach ar an gcósta go dtí go ndearnadh an slaba a mhíntíriú le linn an 19ú haois (féach Logainmneacha na hÉireann VI: Ainmneacha na mbailte fearainn, lch. 176). Dá bhrí sin is furasta an t-ainm a thuiscint mar “the town(land) of (at) the level stretches of (sandy) land along the seashore” (ibid.).
I Leath Mhogha den chuid is mó a fhaighimid muiríoch (< muiribheach) mar réadú canúnach ar muirbheach, de dheasca forbairt an fhoghair -bh- caol idirghutach sa deisceart. Tugann sé sin An Mhuiríoch/Murreagh (logainm.ie #8437) i gContae Chorcaí, chomh maith le dhá shampla i gContae Chiarraí — ceann acu gar don Choireán in Uíbh Ráthach (logainm.ie #22261) agus ceann eile siar ón Daingean (#22687), an bhéim ar an siolla deiridh i ngach cás. Is mó léitheoir, is dócha, a chuaigh go Corca Dhuibhne agus a fuair blas ar an nglan-Ghaelainn a labhraítear ar an Muiríg seo, mar a deirtear go háitiúil, atá suite ar Chuan Ard na Caithne (cf. Ard na Caithne “the height of the arbutus, wild strawberry” (#22598)). Tá ainm eile ar fad ar an gcuan sin as Béarla, ar ndóigh, mar atá Smerwick. Tá rian na Lochlainnise ar an ainm sin gan aon agó, ach is dócha nach ainm nua-chumtha ar fad de chuid na Lochlannach é, cé go measfadh duine gur vík ‘cuan’ atá sa dara heilimint. Mhol Donnchadh Ó Corráin Smerwick a léamh mar bhréagshanasaíocht Lochlannaise ar fhuaimniú an logainm Muiríoch sa Mheán-Ghaeilge .i. MG Muirbech /ˈmurʹvʹəx/ (féach Ó Corráin 1997). San oirdheisceart, freisin, tugtar Murragh (logainm.ie #1413200) as Béarla ar an gcuid sin den chósta díreach lastuaidh de bhaile Chill Mhantáin, ainm eile a thagann as réadú canúnach ar an logainm An Mhuiríoch chomh fada agus is féidir a dhéanamh amach ar na tagairtí stairiúla (‘the Murrioghe’ (1606), ‘the Morieight’ (1619) → ‘the Murrow’ (1726)).

Réadú logánta eile is ea muiriúch (mar a bheadh muireabhach mar fhoirm idirmheánúil le -bh- leathan). Chonaiceamar iarracht den fhuaimniú seo cheana sna foirmeacha déanacha den logainm úd Muirbheach/Murroogh (logainm.ie #18664) lámh le Cathair na Gaillimhe .i. /əɴˈmɪrʹuːx/ leis an mbéim ar an gcéad siolla. Fuaimniú níos suntasaí fós a chualathas ó na Gaeilgeoirí dúchasacha deireanacha i mBoirinn, Contae an Chláir, san ainm dúiche Muiriúch/Murroogh (logainm.ie #1420406) — is é /əɴmʹəˈrʹuːx/ .i. (An) Muiriúch agus an bhéim ar an siolla deiridh, an fuaimniú a thaifead taighdeoirí an Bhrainse Logainmneacha sa bhliain 1985. Thug an dúiche seo ainm do dhá bhaile fearainn, mar atá Muiriúch Cille/Murrooghkilly “level stretch of sandy land along sea-shore of (belonging to) the church” (logainm.ie #5776) agus Muiriúch Tuaithe/Murrooghtoohy “level stretch of sandy land along sea-shore of (belonging to) the laity” (logainm.ie #5778).

Díol mór spéise na réaduithe éagsúla seo den fhocal muirbheach a chur i gcomórtas le dáileadh na samplaí d’fhocal eile atá an-chosúil leis ó thaobh a struchtúr foghraíochta de .i. inbhear “grazing”, atá léirithe in Linguistic Atlas and Survey of Irish Dialects I lch. 16. Dála muirbheach, faighimid an focal inbhear á réadú sna canúintí éagsúla mar a bheadh invear, inivear, iníor, iniúr, etc. (Is é iníor litriú caighdeánach an lae inniu ar ndóigh; pléann Pádraig Ó Cearbhaill mionghnéithe foghraíochta san alt leis ‘Fishery names on the River Shannon’, Éigse 39 (2016).) Go deimhin, toisc go bhfuil fianaise againn go ndeirtí ag inbhear mar /ɪgʹˈinʹuːr/ i gCill Bheathach, gar do Cheann Léime (LASID loc. cit. Pointe 22), ní miste a chur san áireamh gurbh é an leagan Cláiríneach den fhocal muirbheach atá in ainm na haille Aill an Mharú/Aylevaroo (#104013), gar do Chill Rois, ó cheart.
Mar fhocal scoir ar logainmneacha cois fharraige, tagaimid ar deireadh go dtí An Fhearthainn/Naran, ainm baile fearainn (logainm.ie #14607) agus sráidbhaile (logainm.ie #1414079) i gContae Dhún na nGall. Sin logainm a bhainfeadh siar as éinne, in ainneoin nach annamh a thiteann an bháisteach sa chuid sin den tír! Ach tá an áit seo suite cois trá — go deimhin tá sé taobh leis an Trá Mhór (Tramore Strand ar na mapaí) — agus dá bhrí sin is féidir linn a chur san áireamh gurb éard atá i gceist le fearthainn anseo ná malairt foirme den fhocal feorthainn, ar leagan eile é féin de feorainn “grassy place; grassy river or shore” (FGB s.v. feorainn), focal a bhuail linn cheana agus sinn ag plé an logainm Bhéarla Beach/An Trá (logainm.ie #8347) i gContae Chorcaí. Tagann an bhunfhoirm den fhocal sin i gceist in ainm an bhaile fearainn Béal Átha Feorainne/Ballyforan “approach to (the) ford of (at) (the) grassy riverside” (logainm.ie #42580) i gContae Ros Comáin. Cé go bhfuil an áit seo gar do lárphointe tíreolaíoch an oileáin, tá sé suite ar bhruach na Suca — sin fáth an ainm, is cosúil. Tá an eilimint chéanna le fáil i mionainmneacha ar chósta Chontae Mhaigh Eo, m.sh An Fheorainn/Feorin “(the) grassy riverside” (logainm.ie #1399403; #1399404) and Trá Fheorainn Uí Eo/Feorinyeeo (logainm.ie #114210), cé nach léir bunús an cháilitheora sa logainm deiridh.

Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill

Tránna — aistrithe agus béarlaithe — agus cladaí.
An Trá/Beach (féach logainm.ie #8347)

Dáta: 01/08/2024

Tránna in ainmneacha bailte fearainn atá idir chamáin againn le tamaillín anuas. Fanaimis cois farraige go ceann seachtain nó dhó eile, má sheasann an ghrian linn, agus sinn ag dul isteach san fhómhar — ós í mí Lúnasa an chéad mhí den ráithe sin in Éirinn.
Féachaimis ar chuid de na téarmaí Béarla a thagraíonn do thránna in ainmneacha bailte fearainn. Orthu seo tá Beach (logainm.ie #8347), gar do Bheanntraí i gContae Chorcaí. Tá caolseans gur aistriúchán scaoilte é an Beach seo ar feorainn “riverside or shore” (FGB s.v. feorainn), ach toisc nach bhfuil dóthain fianaise chun é sin a dheimhniú úsáidtear aistriúchán caighdeánach mar leagan Gaeilge oifigiúil .i. An Trá. Is cinnte gur logainm de bhunús Béarla é Strandhill (logainm.ie #34878), gar do Chonga ar theorainn Mhaigh Eo le Gaillimh. Sa chás sin arís, aistriúchán atá sa leagan Gaeilge oifigiúil Cnoc na Trá. Ach is logainm Gaeilge é Ceann Trá “head (i.e., end) of the strand” (logainm.ie #22057) in aice Chathair Saidhbhín i gContae Chiarraí, a aistríodh go Béarla mar Strandsend.
Tá an baile fearainn An Leithcheathrú “the half-quarter (of land)” (logainm.ie #30006) suite ar bhruacha Loch Aillionn i gContae Liatroma. Béarlaíodh an logainm Gaeilge sin mar Lecarrow ach baisteadh ainm nua Béarla ar an áit freisin, mar atá Strandhill — sa tslí is gurb é Lecarrow or Strandhill an t-ainm oifigiúil sa teanga sin. Tharla an rud céanna don logainm An Leathros “the half-promontory, -headland” (logainm.ie #45373) i gContae Shligigh: Larass or Strandhill an leagan Béarla oifigiúil. Tagraíonn an Strandhill seo don chnoc a éiríonn os cionn na trá anseo, murab ionann is an ros “promontory, headland” a thug ainm Gaeilge don áit. Gan amhras tá ainm in airde ar an trá féin — Strandhill Strand as Béarla — mar láthair turasóireachta agus ionad surfála. Ach ba é An Trá Bhán “the white strand” (logainm.ie #1404363) a thugtaí sa Ghaeilge ar an trá chéanna (cf. Trabaun ar léarscáileanna 6ʺ agus 25ʺ de chuid na Suirbhéireachta Ordanáis (SO)). Go deimhin, mar gheall ar an dath a bhíonn ar an ngaineamh in Éirinn ní haon ionadh é go gcastar le samplaí den logainm seo An Trá Bhán “the white strand, beach” timpeall na tíre, agus é béarlaithe Trabane i gContaetha Chiarraí (logainm.ie #101430; #1395016) agus Dhún na nGall (logainm.ie #1397338; #1397339; #1397340); Trabaun i gContae Chiarraí (logainm.ie #1416191); agus Trawbane i gContae Shligigh (logainm.ie #1418908). Rinneadh An Trá Bhán a aistriú mar White Strand ar uairibh freisin, mar shampla i gContaetha Dhún na nGall (logainm.ie #111479) agus Chiarraí (logainm.ie #1417655).
Ar deireadh, díol spéise an mionainm Claddaghnaman atá léirithe ar an gcéad eagrán den léarscáil SO 6ʺ ag tagairt do phaiste beag carraigeach sa chuid fhíorthuaidh den Trá Bhán (Strandhill Strand). Cé nach dtagann mórán fianaise eile anuas chugainn, is féidir talamh slán a dhéanamh de go seasann an litriú sin do Cladach na mBan “the rocky foreshore of the women” — cinnte, ní hé an focal trá amháin a fhaighimid i logainmneacha cois farraige! Tá an focal seo cladach “shore, rocky foreshore” le fáil i ndornán ainmneacha bailte fearainn agus i roinnt logainmneacha eile, chomh maith le hainm an bhaile bhig iascaigh úd a luaitear leis na fáinní, An Cladach/Claddagh (logainm.ie #1418170), ar bhruach Abhainn na Coiribe lámh le Cathair na Gaillimhe. Díol spéise ar leith iad na samplaí úd a fhaightear intíre, amhail An Cladach béarlaithe mar Claddagh (logainm.ie #45532) i gContae Shligigh agus mar Clodagh (logainm.ie #13169) i gContae Chorcaí; agus Gort an Chladaigh/Gortaclady (logainm.ie #64342) i gContae Thír Eoghain (cf. placenamesni.org s.n. Gortaclady). Meabhraíonn sé seo dúinn nach i gcónaí a thagair cladach do bhruach na farraige féin (féach ‘bruach farraige nó locha; cósta; cúil, carn (cladach éisc, adhmaid)’ An Foclóir Beag s.v.; cf. ‘stony shore’ eDIL s.v. 2 cladach (with unlenited d)).

Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill

Tuilleadh tránna, béil tránna agus troideanna a mbíodh trácht orthu tráth.
Béal Trá/Beltra “mouth, approach of/to (the) strand”
(féach logainm.ie #134412)

Dáta: 22/07/2024

Ar aghaidh linn le bailte fearainn a bhfuil trá iontu. Sna samplaí a bhí againn an tseachtain seo caite is leis an alt a bhí an eilimint sin le fáil, m.sh. Baile na Trá “the town(land) of/at the strand, beach”. Díol spéise, áfach, go bhfuil an eilimint seo le fáil gan an t-alt ina lán ainmneacha bailte fearainn eile ar nós Cill Trá/Kiltra “church of/at (the) strand” (logainm.ie #53776) i gContae Loch Garman; Baile Trá/Baltray “town(land) of/at (the) strand” (logainm.ie #34085) i gContae Lú; agus Baile Chúl Trá/Ballycultra “town(land) of/at (the) back of (the) strand” (logainm.ie #66055; féach freisin placenamesni.org s.n. Ballycultra) i gContae an Dúin. Tá samplaí den chomhshuíomh dlúth Fionntrá “white-strand” le fáil i gContae Dhún na nGall (logainm.ie #14587) agus, ar ndóigh, i gContae Chiarraí (logainm.ie #1393750). Beidh cur amach ag a lán scoláirí Gaeilge ar an dara háit sin i gCorca Dhuibhne: ag barr na fionntrá céanna tá Ceann Trá “head of (the) strand”, a thug ainm do bhaile fearainn (#22797) agus do shráidbhaile (#22808). Ach thug lucht an Bhéarla ainm na trá ar an sráidbhaile, ag teacht salach ar fad ar an úsáid áitiúil, rud a d’fhág Ventry mar ainm oifigiúil ar Ceann Trá! Ní hé seo an t-aon sampla amháin dá leithéid ná baol air: cuir i gcás sa cheantar céanna an t-ainm Béarla Ballydavid tugtha leo ag an ngarda uisce (réamhtheachtaithe an gharda cósta) a d’aistrigh ó Bhaile Dháith go dtí an sráidbhaile Baile na nGall (#1165468). Cuireadh an scéal ina cheart faoi Mhír 33(2) de Acht na dTeangacha Oifigiúla 2003, ar ndóigh, agus níl d’ainmneacha oifigiúla ar na háiteanna Gaeltachta seo anois ach a gceartleaganacha Gaeilge.
Tá ainm in airde ag an trá úd i gContae Chiarraí gan dabht — is anseo a fearadh Cath Fionntrá san Fhiannaíocht. Ach bhí Fionntrá eile i gContae Shligigh, mar a tharlaíonn sé, a raibh an-chuid mórchathanna stairiúla luaite léi freisin. Tá Béal Trá “mouth, approach of/to (the) strand” suite ar bhóthar N59, tuairim is 10km slí siar ó Bhaile Easa Dara. Níor thógtha ar éinne a thabharfadh cuairt ar an áit iontas a dhéanamh faoi bhunús an logainm — trá níl le fáil sa chomharsanacht. Ach is amhlaidh a bhí an Béal Trá seo suite ag ceann trá darbh ainm Trá Eothaile, rud is deacair a fheiscint anois, ó tógadh díog trasna Cuan Bhaile Easa Dara ag deireadh an 19ú haois. Roimhe sin, áfach, bhí dhá fhearsaid mhóra (‘droim gainimh in uiscí taoide’ AFB nó “tidal ford” as Béarla) sa chuan, ceann acu a rith ó Bhaile an tSrutháin siar go Béal Trá ar a dtugtaí Fearsaid na Fionntrá “the tidal ford of the white strand”. Ba í seo an fhearsaid ba mhó i gContae Shligigh agus, is dócha, i gConnachta mar a ritheann. Tá an áit seo Fionntrá nó Trá Eothaile luaite leis an uafás cathanna agus sluaite sna foinsí stairiúla agus sna foinsí gineolaíochta agus litríochta chomh maith, m.sh. Cath Mhaigh Tuireadh, na scéalta Fiannaíochta, na Tréanna agus mar sin de. Ar na hainmneacha eile a bhí uirthi sa litríocht tá Ros Airgid “silver promontory” agus Trá na Mná Mairbhe “the strand of the dead woman”. Ba nós coitianta sa chultúr Gaelach, ar ndóigh, úsáid liteartha a bhaint as logainmneacha agus as malairtí logainmneacha mar mhaisiúchán. (Tuilleadh eolais ag Ó Crualaoich, Sligo Field Club Journal iml. 8.)
Tá dhá bhaile fearainn i gContae Mhaigh Eo darb ainm Béal Trá/Beltra freisin. Tá ceann amháin acu seo suite ar Chuan Chill Ala (logainm.ie #34575), ach is cosúil gur bruach locha atá faoi thagairt sa dara sampla, cois Loch Bhéal Trá/Beltra Lough (logainm.ie #114036). Pé scéal é, ní raibh an clú ná an cháil chéanna acu is a bhí ag Béal Trá Chontae Shligigh, cé nach bhfuil trá ar bith le sonrú san áit sin a thuilleadh.

(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)

Tránna, aiteann agus aistriúcháin.
Baile na Trá/Ballytra “town(land) of/at the strand”
(féach logainm.ie #53644)

Dáta: 15/07/2024

Táimid anois sa mhí dheireanach de shamhradh na hÉireann, agus fonn ar a lán againn bualadh cois farraige. Dá bhrí sin is mithid cúpla ainm baile fearainn a phlé a dhéanann tagairt don trá. Díol spéise gur minicí baile “town(land)” ná aon eilimint aicmithe eile in éineacht le trá: tá Baile na Trá “the town(land) of/at the strand, beach” béarlaithe mar Ballynatra in ainm dhá bhaile fearainn i gContae Chorcaí (logainm.ie #8610; #9396), mar Ballintra [East, West] sa chontae céanna (logainm.ie #12402; #12403); mar Ballynatray [Demesne] i gContae Phort Láirge (logainm.ie #50671) agus mar Ballytra i gContae Loch Garman (logainm.ie #54187). Tá na bailte fearainn seo go léir suite ar chósta an Atlantaigh, seachas an sampla i gContae Phort Láirge atá cois taobh bhéal na hAbhann Duibhe. Dá mbeadh fonn ar dhuine snámh in uisce bog Mhuir Bhreatain ní fearr d’áit ná Baile na Trá gar do Ghuaire i gContae Loch Garman (logainm.ie #52979; #52752), ar a dtugtar Ballinatray as Béarla. Tá an baile fearainn mór sin roinnte ina dhá aonad riaracháin, mar atá Baile na Trá Íochtarach agus ~ Uachtarach [Ballinatray Lower, ~ Upper]. Ait le rá, tá Baile na Trá Uachtarach scoite amach ar fad ón bhfarraige, taobh thiar de Shéipéal na hAbhann; is í an trá atá i gceist ná trá mhór Bhaile na Cúirte, atá suite i mBaile na Trá Íochtarach de réir an tseanchórais riaracháin oifigiúil. (De réir an chórais chéanna, is i mBaile na Trá Íochtarach atá an chuid is mó de shráidbhaile Bhaile na Cúirte suite freisin, agus tá baile fearainn Bhaile na Cúirte féin ar an taobh thuaidh de Abhainn an Bharra.)
Agus féach gurb é an leagan Gaeilge den logainm is mó a tharraingeodh daoine i dtreo Baile na Trá (logainm.ie #55358), lastuaidh de Chuan an Bhriotáis i gContae Chill Mhantáin, chun na blaincéid a leathadh lá gréine — chuirfeadh an t-ainm Béarla Furzeditch .i. ‘Clais an Aitinn’ na fámairí ó dhoras! Ó thaobh an Bhéarla de, tá an baile fearainn Strandtown, ar thaobh Chontae an Dúin de Bhéal Feirste (logainm.ie #1413299; féach freisin placenamesni.org s.n. Strandtown), scoite ón gcósta anois faoi mar a chonaiceamar le Baile na Trá Uachtarach i gContae Loch Garman. Tá bunús Béarla le Strandfield lasmuigh de bhaile Loch Garman freisin — tabhair faoi deara go bhfuil an t-aistriúchán a mholtar sa chás sin, mar atá Gort na Trá “the field of the strand” (logainm.ie #54519), le fáil mar logainm dúchasach dar foirm bhéarlaithe Gortnatraw [North] (logainm.ie #15822) i gContae Dhún na nGall.

Bhí neart áiteanna in Éirinn do lucht bolg le gréin, is léir, agus is dócha go raibh fothain is foscadh ón teas le fáil freisin, in áiteanna amhail Doirín na Trá “the little (oak-)grove, wood of/at the strand” (#13373) lastoir den Scoil i gContae Chorcaí.

(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)

Tromáin, aistriúcháin agus Meathas Troim.
Baile an Tromáin/Ballytramon “the town(land) of/at the dwarf-elder”
(féach logainm.ie #53644)

Dáta: 08/07/2024

Phléamar an trom in ainmneacha bailte fearainn an tseachtain seo caite; anuas air sin tá corrthagairt againn don tromán “dwarf elder-tree”. Ar na samplaí is soiléire tá Baile an Tromáin/Ballytramon “the town(land) of/at the dwarf-elder” (logainm.ie #53644) in aice Dhroichead an Chaisleáin i gContae Loch Garman. Cé go raibh ainm an mhí-áidh ag roinnt leis an trom, mar a luamar cheana, ar a laghad tá a bhláth agus a thoradh inite — ní hionann is an tromán.
Ach tá brí eile a d’fhéadfadh a fháscadh as tromán i logainmneacha, mar atá forbairt áitreabhach ar trom féin, mar atá trom + -án sa bhrí ‘áit ina bhfásann an trom’. Cé nach bhfuil an taighde córasach curtha i gcrích fós ar na logainmneacha béarlaithe Tromman (logainm.ie #39161) i gContae na Mí agus Tromaun (logainm.ie #44252) i gContae Ros Comáin, tugann a bhfuil d’fhianaise againn le fios go dtagann siad araon ó An Tromán. D’fhéadfadh sé gur crann tromáin a bhí i gceist sa dá logainm, gan amhras, ach bheadh ciall freisin le míniú Sheáin Uí Dhonnabháin, scoláire Gaeilge de chuid an chéad Suirbhéireacht Ordanáis: ‘place abounding in elder trees’ agus ‘place where the elder or bore tree grows’ faoi seach. Tá éiginnteacht ag baint leis an logainm caighdeánach Béarla Alderborough i gContae Uíbh Fhailí chomh maith, sa mhéid is go dtugann an fhianaise luath le fios nárbh é Brl. alder ‘crann fearna’ a bhí i gceist ó cheart ach Brl. elder ‘crann troim’: foirmeacha luatha amhail ‘Elderborough’ (1797) a thug ar an gCoimisiún Logainmneacha an t-aistriúchán Baile an Troim a mholadh mar leagan oifigiúil Gaeilge (logainm.ie #42045).
Chonaiceamar cheana gur cuireadh nósanna éagsúla béarlaithe i bhfeidhm ar logainmneacha Gaeilge na hÉireann. Ar na samplaí flúirseacha de logainm úrnua Béarla a theacht in ionad logainm sheanbhunaithe Ghaeilge tá Edgeworthstown i gContae an Longfoirt. Sa taobh seo tíre ba le Muintir Fhearaíl an chuid is mó den talamh thar na cianta, nó gur díshealbhaíodh iad de réir a chéile le linn ré na Nua-Ghall. Gabhadh tailte ar an taobh thuaidh den áit a bhfuil Edgeworthstown inniu agus bronnadh iad ar Daniel Gookin i 1622 (Calendar of Patent Rolls, lch. 511). Ina dhiaidh sin tháinig Francis Edgeworth i seilbh orthu, agus nuair a fuair seisean bás i 1627 bronnadh iad ar a mhac John (Inq. Car. I 4; féach Ionchoisní Chúige Laighean). Tá an John seo (agus é anois ina ‘Capt. John’) ainmnithe mar shealbhóir na dtailte mórthimpeall i ‘Census’ na bliana 1659. Ach is cosúil gur Edward Nugent a bhí i seilbh na háite darb ainm Edgeworthstown inniu féin anuas go dtí na 1650í (logainm.ie #1412094; #32971): bhí ‘Mostrim’, ainm béarlaithe na háite ag an am, i measc tailte a gabhadh le linn na gCromalach agus a bronnadh ar ‘Sir James Shaen knt., Major Rob. Edgwoorth, and Wm. Hoey esq.’ (Acts of Settlement and Explanation, lch. 179). Ní léir cén gaol a bhí ag an ‘Major Rob. Edgwoorth’ seo leis an gCaptaen John Edgeworth thuasluaite, ach ar aon chuma, faighimid an chéad tagairt do ‘Edgeworth Town’ mar ainm an bhaile i 1682. Tá an leagan béarlaithe eile úd ‘Mostrim’ in úsáid in ainm an chlub CLG anseo. Go deimhin, b’shin é ainm oifigiúil an bhaile a bhí in úsáid ó bhlianta beaga an tSaorstáit go dtí gur tugadh ‘Edgeworthstown’ ar ais i 1974 (féach I.R. 166/1974). Is cosúil gurb éard atá sa bhunleagan Gaeilge Meathas Troim, logainm a thugann sinn ar ais go dtí an trom. (Tá ‘Meathas Truim’ fós in úsáid mar ainm oifigiúil ‘Béarla’ ar an toghroinn (#1373858)!) Tá an chéad eilimint meathas an-neamhchoitianta agus ní léir a bhrí: ‘legal term of doubtful meaning; a frontier, march, space of unappropriated ground between two territories’ (eDIL s.v. methas). Míniú amháin a d’fhéadfaí a mholadh is ea Meathas Troim “frontier of/at (the) elder-tree”.
Tá tromán le fáil mar aicmitheoir freisin i roinnt logainmneacha i Sléibhte Bhaile Átha Cliath agus Chill Mhantáin, mar théarma ar shrutháin áirithe a ritheann tríd an mbratphortach a chlúdaíonn na sléibhte eibhir úd — is cinnte nach iad Sambuca nigra ná Sambuca ebulus atá faoi thagairt. Tá tuilleadh dianscrúdaithe idirdhisciplínigh ag teastáil chun bunús na heiliminte sa sainchomhthéacs seo a dheimhniú, mar a mhínítear sa chuntas is déanaí ar logainmneacha an cheantair sin (Mionlogainmneacha de bhunús Gaeilge i ngleannta Chontae Bhaile Átha Cliath (2024)).

(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)

Baile an Troim, bláthanna an troim, píobaireacht agus líomanáid.
Baile Átha Troim/Trim “town of/at (the) ford of (the) elder-tree”
(féach logainm.ie #1416699)

Dáta: 01/07/2024

Tá bláth bán na sceiche gile nach mór imithe faoin tráth seo den samhradh ach tá bláth an troim, ar dhath an uachtair, le feiceáil fós ar feadh na bhfálta. Titfidh an bláth sin féin de réir a chéile le himeacht mhí Iúil, ach maireann an trom in ainmneacha bailte fearainn na tíre, amhail Baile an Troim/Ballintrim “the town(land) of the elder-tree” (logainm.ie #12421) agus Cluain Troim/Cloontreem “pasture of/at the elder-tree” (logainm.ie #8790) i gContae Chorcaí. Níl an trom caomhnaithe san oiread céanna ainmneacha bailte fearainn is atá an sceach, cé go dtugann dáileadh na samplaí le fios go raibh sé gach aon phioc chomh coitianta léi ar fud na tuaithe.
Is dócha gurb é Baile Átha Troim/Trim (logainm.ie #1416699) i gContae na Mí an sampla is mó le rá de logainm a chaomhnaíonn an crann seo. Áth Troim “ford of/at (the) elder-tree” an bunleagan, ar ndóigh, nó gur cuireadh an eilimint baile “town” roimhe agus é ag tagairt don lonnaíocht a d’fhás timpeall ar chaisleán mór na nAngla-Normannach ann. Tá tuilleadh samplaí le fáil fud fad na hÉireann, ó Machaire an Troim/Macantrim “the plain of the elder-tree” (logainm.ie #56304) i gContae Ard Mhacha go Lios Troim/Listrim “ring-fort of (the) elder-tree” (logainm.ie #243633) i gContae Chiarraí agus ón dá bhaile fearainn darb ainm Cathair an Troim/Caheratrim “the circular stone fort of the elder-tree” i gContae na Gaillimhe (logainm.ie #19558, #19587) go dtí Buaile na dTrom/Boolnadrum “the boley of the elder-trees” (logainm.ie #52739) i gContae Loch Garman. Thairis an méid sin tá Cluain Troim “pasture of/at (the) elder-tree” (logainm.ie #39792) i gContae Mhuineacháin a ndearnadh Cooltrim de sa bhéarlú; Tigh an Troim/Tintrim “the house of/at the elder-tree” (logainm.ie #7682) i gContae an Chláir; Gort Mhóin an Troim/Gortvunatrime “the field of the bog of the elder-tree” (logainm.ie #48793) i gContae Thiobraid Árann; Eanach Troim/Anatrim “marsh of (the) elder-tree” (logainm.ie #28438) i gContae Laoise; agus Oileán an Troim/Illanatrim “the island of the elder-tree” (logainm.ie #35157) i Loch Ceara i gContae Mhaigh Eo.
Dhealródh sé nach raibh aon róthábhacht ag baint leis an gcrann troim ó thaobh na heacnamaíochta de in Éirinn anallód: bhí sé áirithe i measc na bhFodhla Feá (SG Fodla Fedo; féach eDIL s.v. fodail), sa tríú catagóir as na ceithre cinn a gcuirtear síos orthu sa téacs ársa dlí Bretha Comaithchesa (féach Fergus Kelly, Early Irish Farming (1997) lch. 380). Go deimhin bhí ainm an olcais ar an gcrann freisin: ceann de Thréanna na Sean-Ghaeilge ab ea ‘Trí comartha láthraig mallachtan: tromm, tradna, nenaid’ (‘Trí chomhartha láthair mhallachta: trom, traonach, neantóg’ leagan Nua-Ghaeilge ag Nicholas Williams, Díolaim Luibheanna (1993) lch. 171). (Tá an buntré i gcló ag Kuno Meyer, The triads of Ireland (1906) lch. 18 §129, mar phéire leis na trí chomhartha ar láthair bheannachta .i. ‘clocc, salm, senad’ [clog, salm, seanadh] ibid. §128.) Dhéantaí feagacha na bpíob uilleann as adhmad an chrainn troim tráth, faoi mar a dhéanann píobairí áirithe fós in ainneoin gurb é an cána iompórtáilte is coitianta inniu — agus ar ndóigh, is as a oiriúnaí is atá a snáithe réidh dlúth mar ábhar feadán a fuair an trom an t-ainm Béarla bore-tree ‘crann feadáin’. Tá cothú sa bhláth troim, freisin, bíodh sé ite domhainfhriochta i bhfuidreamh nó ólta mar líomanáid, coirdial nó seaimpéin (cf. Pamela Foley & Cecilia Fitzsimons, Biaphlandaí, lch. 83).

(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)

Tuilleadh fuinseog, críonadh siar agus f- proistéiteach.
Achadh na hUinseann/Aghnahunshin “the field of the ash(-tree)”
(féach logainm.ie #30379)

Dáta: 22/06/2024

Nílimid réidh le fuinseog mar eilimint i logainmneacha Gaeilge, téama na seachtaine seo caite, ná baol air. Tá a oiread sin foirmeacha malartacha le fáil in ainmneacha bailte fearainn go gcuirfidís éinne amú nach bhfuil beagán eolais acu faoi fhorbairtí teangeolaíochta áirithe sa Ghaeilge.
I dtosach báire, ní hí fuinseog “ash-tree” na Nua-Ghaeilge (NG) an fhoirm is luaithe d’ainm an chrainn. Is féidir an focal sin a rianú siar go dtí uinnius na Sean-Ghaeilge (SG) (eDIL s.v. uinnius). Is gnách le teangeolaithe an téarma ‘proistéiteach’ a úsáid mar chur síos ar fhoghar ar nós an f- tosaigh seo nár chuid den fhocal ó cheart é. Is é an próiseas céanna a thug foscail, foirm a úsáidtear i gcuid de Leath Choinn agus a d’eascair as oscail “open” (Meán-Ghaeilge (MG) osclaid), agus faill, a mbuailtear leis i Leath Mhogha mar fhorbairt ar aill “cliff” (MG all) agus a lán eile nach iad. Tháinig a leithéid de mhalartú chun solais, ar ndóigh, toisc go dtiteann an dá fhoirm le chéile go minic sa chaint de bharr na deilbhíochta, m.sh. d’oscail/d’fhoscail agus an aill/an fhaill. Maidir leis an iarmhír -óg (-eog ar lean consan caol) in ainmneacha crann, féach dair “oak” → daróg “oak-tree” agus mar sin de. Forbairtí rialta iad seo go léir, mar sin, a mhíníonn conas mar a tháinig NG fuinseog amach as SG uinnius, rud a d’fhéadfadh an Gaeilgeoir dúchasach féin a chur ar strae.
Ní nach ionadh, thug na hathruithe teangeolaíochta seo a lán leaganacha idirmheánacha, ó chanúint go canúint agus ó thréimhse go tréimhse, agus na leaganacha sin féin ag preabadh ó inscne go hinsnce, m.sh. uinse, uinseog, fuinse. Faighimid go leor de na foirmeacha seo agus iad reoite in ainmneacha bailte fearainn. D’fhéadfadh sé, go deimhin, gur mó leagan malartach atá le fáil in ainmneacha bailte fearainn ná samplaí den fhoirm chaighdeánach NG fuinseog! Cuir i gcás Achadh na hUinseann/Aghanunshin “the field of the ash” (logainm.ie #30379) i gContae Mhuineacháin, mar a gcaitear leis an bhfocal uinse “ash” mar ainmfhocal baininscneach, cé go bhfuil sé ina ainmfhocal firinscneach sa logainm Achadh an Uinsinn/Aghanunshin “the field of the ash” (logainm.ie #771) i gContae Dhún na nGall. Is firinscneach dó sa logainm Easca an Fhuinsinn/Askunshin “the gully of the ash” (logainm.ie #52606) i gContae Loch Garman freisin (tabhair faoi deara go dtagann fianaise shoiléir anuas ón 17ú haois ar son an f- phroistéitigh ansin). Tá an f- céanna le sonrú in dhá shampla de Doire na Fuinseann “the (oak-)grove, wood of the ash”, a béarlaíodh mar Derrynafinchin i gContae Chorcaí (logainm.ie #8323) agus Derrynafunshion i gContae Laoise (logainm.ie #28483). Infhilleadh baininscneach a d’imir ar an bhfocal fuinse, gin. fuinseann, sa dá logainm dheiridh seo.
Is baininscneach don eilimint arís sna logainmneacha Doire na Fuinse/Derrynafunsha “the (oak-)grove, wood of the ash” (logainm.ie #23119) i gContae Chiarraí agus Cúil na Fuinse/Coolafancy (logainm.ie #55869) i gContae Chill Mhantáin, ach féach foirm an ghin. u. na fuinse seachas na fuinseann sna cásanna sin. Mar is iondúil i logainmneacha, faighimid forbairtí aidiachtúla ar idir uinse agus fuinseog — cuir i gcás uinseogach agus fuinseogach “abounding in ash” i gContaetha Ard Mhacha, an Chabháin, Fhear Manach agus Mhuineacháin. Orthu seo tá An Chorr Uinseogach/Corrinshigo “the round hill abounding in ash” (logainm.ie #3752), (#39697) agus Unshogagh/Fuinseogach “(place) abounding in ash” (logainm.ie #5562). Leis an iarmhír -án, a mbíonn feidhm dhíspeagtha aici de ghnáth ach is minic a bhíonn feidhm chnuasaithe nó áitreabhach aici i logainmneacha, faighimid foirm aidiachtúil eile in Ard Uinseachán/Ardunsaghan “height of (the) places abounding in ash” (logainm.ie #28967).
Níorbh aon iontas é dá dtiocfadh tuilleadh malairtí fós chun solais in ainmneacha bailte fearainn amach anseo. Faoi láthair is cinnte go bhfuil os cionn 80 ainm baile fearainn a bhfuil fuinseog nó a leithéid eile d’fhoirm Nua-Ghaeilge le fáil ann. Chun leid gharbh a fháil ar a fhlúirsí is a bhí an crann seo in aimsir na nGael, níl agat ach súil a chaitheamh ar an léarscáil dáileacháin ar logainm.ie s.v. uinse. (NB Sonraí teoranta atá mar bhunús don léarscáil chéanna. Cuirfear samplaí breise san áireamh de réir mar a chuirfear taighde córasach an Bhrainse i gcrích.)
Cuireann na logainmneacha in iúl, más ea, go raibh an fhuinseog (SG uinnius) le fáil ó cheann ceann na tíre ar feadh i bhfad. Thairis sin, insíonn na seanfhoinsí dúinn gurb amhlaidh a bhain an crann seo leis an gcatagóir is uaisle dá raibh ag na Gaeil .i. SG Airig Fedo [NG Aireacha Feá] “nobles of the wood” (féach Fergus Kelly Early Irish Farming, lch. 380). Cé gur fada ó bhí aon chuimhne choitianta in Éirinn ar na haireacha feá céanna, ar ndóigh, tá stádas agus luach ag roinnt leis an bhfuinseog fós mar mhianach camán ar a laghad. Díol imní, mar sin, an galar críonadh siar a theacht go hÉirinn le blianta beaga anuas agus cuid mhaith d’fhuinseog na tíre fágtha feoite lofa aige. Dála an slad a rinne an galar Dúitseach ar na leamháin roimhe sin, is mór an baol nach mbeidh fágtha againn mar mheabhrú ar an bhfuinseog féin sara fada ach logainmneacha amhail Achadh na hUinseann/Aghnahunshin i gContae Mhuineacháin.

(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)

Fuinseoga, aistriúcháin, aibhneacha agus sloinnte
Cnoc na Fuinseoige/Ashhill “the hill of the ash(-tree)”
(féach logainm.ie #47206)

Dáta: 15/06/2024

Iomáint a bhí á plé againn sa dá alt deiridh agus, ar an dea-uair, táimid ag cloí leis an sárchluiche céanna sin an tseachtain seo. San alt leis ‘Teorainneacha, Áthanna agus Iomáin’ sa Tipperary Historical Journal (2008) lgh. 164–174, a luamar cheana, tugann Art Ó Maolfabhail faoi deara go bhfuil Cnoc na Fuinseoige/Ashhill “the hill of the ash(-tree)” (logainm.ie #47206) suite taobh le Áth na gCamán/Aughnagomaun “the ford of the hurls” (logainm.ie #47499) i gContae Thiobraid Árann. Mar is eol d’éinne a imríonn an iomáint, cé nach bhfuil aon teora leis an dul chun cinn atá déanta leis an snáithín gloine agus ábhair chomhchodacha eile le blianta anuas, níor thángthas fós ar aon mhianach camáin is fearr ná an fhuinseog. An amhlaidh gur comhtharlúint, más ea, a d’fhág Cnoc na Fuinseoige in aice Áth na gCamán? Is deacair a rá, i bhfianaise a choitianta is atá an eilimint fuinseog “ash(-tree)”, et var., in ainmneacha bailte fearainn in Éirinn, gan trácht ar an mbaint atá ag an bhfocal camán féin le haibhneacha agus srutháin mar a pléadh i nóta eile le déanaí. Faighimid samplaí den logainm Gaeilge Baile na Fuinseoige “the town(land) of the ash(-tree)” i gContae Phort Láirge, mar ar béarlaíodh é mar Ballynafineshoge (logainm.ie #50166) (iarracht ar an défhoghar i nGaeilge na háite is ea -fine- gan dabht), agus i nGleann Molúra i gContae Chill Mhantáin, áit a ndearnadh Ballinafunshoge (logainm.ie #55583) de. Tá tagairt do Baile na Fuinseoige eile i gContae Cheatharlach (logainm.ie #3034) le fáil i bhfilíocht Ghaeilge de chuid an 16ú haois — ghlac Constablehill ionad an ainm sin sa Bhéarla le linn an 17ú haois.
An eilimint chéanna atá sna logainmneacha Tuaim na Fuinseoige/Tomnafunshoge “tumulus of the ash(-tree)” (logainm.ie #52479) i gContae Loch Garman agus Gleann na Fuinseoige “the valley of the ash(-tree)” (logainm.ie #27387) i gContae Chill Chainnigh, a bhfuil idir thiontú agus bhéarlú neasfhoghraíochta in úsáid ina ainm Béarla oifigiúil Ashglen or Glennafunshoge. Tá foirm iolra le fáil sna logainmneacha Baile na bhFuinseog “the town(land) of the ash-trees” (logainm.ie #53264) i gContae Loch Garman — ‘Ballinefunshoge’ sna tagairtí is luaithe béarlaithe ach is féidir ainm an lae inniu Funshoge a rianú siar go dtí an 17ú haois — agus Cúil na bhFuinseog/Coolafunshoge “the recess, corner of the ash-trees” (logainm.ie #55930) i gContae Chill Mhantáin. Tá Fuinseog le fáil mar logainm simpléacsúil, freisin, m.sh. Fuinseog/Funshoge “(the) ash-tree” (logainm.ie #53547) i gContae Loch Garman (cf. Baile na bhFuinseog/Funshoge thuasluaite sa chontae céanna) agus An Fhuinseog/Funshog “the ash-tree” (logainm.ie #33533) i gContae Lú.
Rinneadh aistriúchán ar roinnt mhaith logainmneacha Gaeilge chomh maith, amhail Cnoc na Fuinseoige “the hill of the ash(-tree)” thuasluaite a ndearnadh Ashhill sa Bhéarla de. Is mar Ashtown a tiontaíodh an logainm Baile na Fuinseoige “the town(land) of the ash(-tree)” i gContaetha Chill Chainnigh (logainm.ie #26435) agus Phort Láirge (logainm.ie #49728); tá idir leagan aistrithe agus leagan neasfhoghraíochta san ainm oifigiúil Béarla Ashtown or Ballinafunshoge a socraíodh ar Baile na Fuinseoige in aice leis an Tóchar i gContae Chill Mhantáin (logainm.ie #55719). Is trí leathaistriúchán nó shaobhaistriúchán a baineadh Ashfield as Gleann na bhFuinseog “the valley of the ash-trees” (logainm.ie #42268) i gContae Uíbh Fhailí.
Ach ar ndóigh is ann freisin d’fhíor-logainmneacha de bhunús Béarla a thagraíonn don fhuinseog, m.sh. Ashford (logainm.ie #55475) i gContae Chill Mhantáin (Áth na Fuinseoige an leagan Gaeilge oifigiúil) agus Ashgrove, a thug ainm do dhá bhaile fearainn i gContae Chorcaí (logainm.ie #9389; #11919) (dar leagan Gaeilge oifigiúil Garrán na Fuinseoige), agus ceann amháin i gContae Chill Dara (logainm.ie #24922). Logainm ársa Béarla é Ashfield (logainm.ie #17352) i gContae Bhaile Átha Cliath (leagan oifigiúil Gaeilge Gort na Fuinseoige), dá dtaispeánann an fhianaise luath nach -field a bhí ina dheireadh ó cheart ach -town/-ton (féach ‘Asseton’’, ‘Ashton’’, ‘Ashetowne’, srl.).
Is dócha gurb é an bruachbhaile mór Ashtown (logainm.ie #17263) i gContae Bhaile Átha Cliath an sampla is mó le rá den logainm Béarla sin. Ní bhfuair an áit sin a ainm go díreach as an bhfuinseog, áfach, ach as sloinne dhuine de na coilínigh Angla-Normannacha [AN] — sin é an fáth gurb é Baile an Ásaigh “the town(land) of An tÁsach (.i. duine dar sloinne AN Ashe)” an leagan oifigiúil Gaeilge de. Baisteadh an logainm Gaeilge céanna, Baile an Ásaigh, go dúchasach ar bhaile fearainn i nGaeltacht Chorca Dhuibhne (logainm.ie #22600) — Ballinasig an fhoirm Bhéarla a bhí in úsáid go hoifigiúil go dtí 2004 (féach Alt 33(2) de Acht na dTeangacha Oifigiúla 2003; An tOrdú Logainmneacha (Ceantair Ghaeltachta) 2004). Tagann an sloinne céanna i gceist sna logainmneacha Gaeilge Fearann an Ásaigh/Farranasa “the land of An tÁsach” (logainm.ie #48791) i gContae Thiobraid Árann agus Garrán an Ásaigh/Garrananassig “the grove of An tÁsach” (logainm.ie #12358) i gContae Chorcaí.
Tugann na trí logainm deiridh seo fianaise an-tairbheach dúinn ar lonnaíocht Angla-Normannach sna háiteanna seo a ndearnadh (ath-)ghaelú orthu ina dhiaidh sin. Agus chun filleadh ar an gcluiche Gaelach a bhí mar théama againn i dtosach báire, díol spéise go raibh lonnaíocht shuntasach Angla-Normannach anallód i ngach contae is bríomhaire iomáint inniu, geall leis, cé is moite de Chontae an Chláir.

(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)

Báirí, camóga agus a thuilleadh camaibhneacha.
Boc Bháire/Buckwaria “ridge(?) of (the) hurling contest”
(féach logainm.ie #37593)

Dáta: 08/06/2024

Ar lean ó alt na seachtaine seo caite agus an iomáint faoi chaibidil — nó idir chamáin — againn. Ní hiad iomáint agus camán an t-aon dá fhocal amháin a bhaineann leis an gcluiche náisiúnta a thagann i gceist in ainmneacha bailte fearainn agus i logainmneacha eile. Tá bríonna éagsúla le báire, cuir i gcás, m.sh. “match”, “contest”, “goal [.i. cúl sa pheil, san iomáint, srl.]” nó fiú “shoal (of fish)”, ach gan amhras cuireann sé ‘cluiche iomána’ in iúl go sonrach freisin (féach FGB s.v. báire agus cf. an cuntas gleoite in An tOileánach ar chomórtas ‘báire’ .i. cluiche iomána, Lá Nollag ar an Tráigh Bháin). Dá bhrí sin, is maith an seans gur thagair an logainm Boc Bháire/Buckwaria (logainm.ie #37593) i gContae Mhaigh Eo do chluiche iomána. Ar obair pháirce dó ar an láthair sin i 1838, mhol Seán Ó Donnabháin an bhrí ‘a hurling green; a place for playing at Commáns’, míniú a d’fhéadfadh a bheith bailithe aige go háitiúil. (Tá an chéad eilimint boc ábhairín doiléir. Is dealraitheach gur malairt foirme é de buac .i. buaic “highest point; ridge” (féach FGB s.v. buac), rud a d’fhágfadh “ridge of (the) hurling contest”. Rinne an Dr. Fiachra Mac Gabhann, nach maireann, plé cuimsitheach ar an logainm seo in Logainmneacha Mhaigh Eo 2 (Barúntacht Mhuraisce) lgh. 78–81.)
Is í an pheil seachas an iomáint a thuilleann clú do Chontae Mhaigh Eo sa lá atá inniu ann, ar ndóigh, agus is é an dála céanna é ag Contae an Chabháin — ach féach go bhfuil an eilimint báire le fáil i logainm amháin, ar a laghad, sa dara contae sin freisin, mar atá Mullach an Bháire/Mullanwary (logainm.ie #4340). Breacadh síos an leagan Gaeilge áitiúil ‘Mullaigh an bháire’ le linn na Suirbhéireachta Ordanáis i 1836, ainm a mhínigh Ó Donnabháin mar ‘summit of the goal’. D’fhéadfadh sin a bheith cruinn, ach níor cheart a chur as an áireamh gur chluiche cáiliúil ar leith i gcuimhne na háite a thug ainm don mhullach, rud a thabharfadh “the summit of the (significant) hurling match” mar bhrí. Murab ionann is an dá chontae díreach luaite, tá ainm in airde ar Chontae Aontroma mar áit iomána gus an lá inniu. Tar éis dóibh an fhianaise a scrúdú don logainm a béarlaíodh mar Lagavara i dtuaisceart an chontae sin, mhol taighdeoirí an Bhrainse Logainmneacha Lag an Bháire “the hollow of the (hurling) match” go sealadach i 1986 (logainm.ie #61792); tháinig Tionscadal Logainmneacha Thuaisceart Éireann ar a mhalairt de mholadh .i. Lag an Bheara “the hollow of the point” sna 1990í (féach an nóta anailíse ar PlacenamesNI.org s.n. Lagavara).
Agus bhí focail eile sa Ghaeilge ar an mbata iománaíochta de bhreis ar camán féin. (Mar a phléamar an tseachtain seo caite, tugtar idir hurl agus hurley ar an ngléas seo as Béarla, agus sa 19ú haois, thugtaí hurlet air freisin.) Tugann Ó Dónaill “camogie stick” mar cheann den dá phríomhbhríonna le camóg in FGB, agus gan dabht níl faic de dhifríocht idir sin agus camán na hiománaíochta. Ach arís, toisc nach bhfuil san fhocal camóg ach díspeagadh ar an bhfocal cam, tá go leor bríonna eile leis, m.sh. “crook”, “hooked stick”, “gaff-hook”, an tsiombal phoncaíochta ( , ), agus fiú “wisp” san fhocal camóg dheataigh (FGB s.v. camóg); freisin, “anything curved … a turn, a winding” mar a chuir an Duinníneach é (Dinn. s.v. camóg). Ó thaobh na logainmneacha de, is dócha gur minicí go mór gné nádúrtha chamtha nó lúbtha a bheith i gceist leis an eilimint camóg seachas don uirlis iomána.
Cuir i gcás An Chamóg/Cammock River (logainm.ie #116701) i gContae Bhaile Átha Cliath, sampla an-cháiliúil den ainm. Tá sé sin le fáil mar ainm abhann in áiteanna eile freisin, m.sh. An Chamóg/Camoge River (#1165620) i gContae Luimnigh. Tá tagairtí stairiúla againn do shampla eile i gContae Thiobraid Árann (‘Camoge’, ‘the River called Cumog’ (1654)), abhainn a thug ainm don bhaile fearainn ar an talamh ard lena cois lastuaidh, Drom Camóige/Dromcomoge “the ridge of, at An Chamóg” (logainm.ie #48788). Le linn an athraithe teanga, áfach, bhronn an baile fearainn a ainm féin ar an abhainn ar ais, go dtugtar Dromcomoge River sa Bhéarla anois ar An Chamóg (logainm.ie #67197). Ach ní aibhneacha amháin a bhíonn i gceist le camóga. Cé gur bhreac Ó Donnabháin an nóta ‘[t]his name is applied generally to winding rivers’ faoin ainm baile fearainn An Chamóg/Commoge (logainm.ie #11059) in aice Chionn tSáile i gContae Chorcaí, is cosúil nach mbaineann sin le hábhar sa chás áirithe sin. (Tabhair faoi deara nach ndearna an Donnabhánach aon obair pháirce i gContae Chorcaí.) Ná níl sé fíor i gcás an dá shampla de An Chamóg atá béarlaithe Cammoge (logainm.ie #7290) i gContae an Chláir agus Commoge (logainm.ie #26154) i gContae Chill Chainnigh. Pé gné aiceanta a bhí i gceist sna hainmneacha sin an chéad lá, níor chamabhainn, camóg ná camán é!

(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)

Craobh na hIomána, camáin agus camaibhneacha.
Ré na hIomána/Reanahumana “the level ground of the hurling (the level hurling-ground)”
(féach logainm.ie #7884)

Dáta: 01/06/2024

Seo linn isteach i mí an Mheithimh, an dara mí den samhradh de réir mar a thuigtear in Éirinn é, agus borradh ceart anois faoi chraobh iomána an CLG. Níl aon chomórtas páirce eile ar domhan is mó a chuireann lúcháir agus scleondar ar dhaoine i lár an tsamhraidh — ach dúinne na hainniseoirí is annamh a leagann cos i bPáirc an Chrócaigh lá na cinniúna, is minic nach mbíonn le fáil ón gcoimhlint ach buairt is crá croí. Mar atá a fhios ag an saol, téann an iomáint i bhfad siar i stair na tíre seo. Ná cuireadh sé aon iontas orainn, más ea, go bhfuil tagairtí don chluiche céanna le fáil i roinnt ainmneacha bailte fearainn, cé go bhfuil cuid de na samplaí níos cinnte ná a chéile agus nach féidir bunbhríonna eile a chur as an áireamh.
Pé scéal é, is dócha gurb í tagairt is dírí dá bhfuil againn in ainmneacha bailte fearainn Ré na hIomána/Reanahumana “the level ground of the hurling (i.e., the level hurling-ground)” (logainm.ie #104144 i gContae an Chláir. Ach is ann freisin do logainmneacha Béarla a thagraíonn don iomáint. Cuir i gcás Hurlers Cross (logainm.ie #104144), i gContae an Chláir arís, áit a fuair ainm ón tábhairne Hurlers Inn a bhí suite ag an gcrosbhóthar de réir dealraimh. Go hiondúil, áfach, ní bhíonn a leithéid seo d’ainmneacha Béarla chomh seanbhunaithe le logainmneacha Gaeilge ná baol air.
Sa bhliain 2008 scríobh Art Ó Maolfabhail, iar-Phríomhoifigeach Logainmneacha, aiste spreagúil dar teideal ‘Teorainneacha, Áthanna agus Iomáin’ san iris Tipperary Historical Journal (lgh. 164–174) inar phléigh sé logainmneacha éagsúla i gContaetha Luimnigh, Thiobraid Árann agus Chill Chainnigh a d’fhéadfadh a bhaint leis an iomáint. Tá cuid de na samplaí an-éiginnte, ar ndóigh, ach is féidir glacadh le Áth na gCamán/Aughnagomaun (logainm.ie #47499) i gContae Thiobraid Árann mar thagairt don iomáint, faoi mar a thuigtí go háitiúil é. D’fhiosraigh an scoláire clúiteach úd Seán Ó Donnabháin an logainm i 1840 le linn na Suirbhéireachta Ordanáis. Ba as Cill Chainnigh don Donnabhánach, ar ndóigh, agus is dócha gur maith an rud é gur mhínigh sé an logainm mar “ford of the hurlets [sic]” san Ainmleabhar Paróiste — seachnaíonn an focal seanfhaiseanta Brl. hurlet ‘camán’ an tseandíospóireacht a bhíonn le clos gan stad sa Ghalltacht inniu .i. cé acu is cirte sa Bhéarla, hurl nó hurley. (Mar eolas, Garmanach agus Bleá Cliathach a chuir an nóta seo i dtoll a chéile, agus dar leosan níl d’ainm Béarla ar an uirlis chéanna ach hurl!)
Ach sin scéal thairis. Agus brí camán á meas i logainmneacha Gaeilge, is tábhachtaí go mór sanas agus bunús an fhocail féin. Ar ndóigh, ó tharla gur díspeagadh díreach é camán ar an bhfocal cam, d’fhéadfaí earra nó gné ar bith atá ‘cam’ a thuiscint as (FGB s.vv. camán, cam) .i. ‘rud camtha nó lúbtha’ (AFB s.v. camán). Cuir i gcás Achadh Camán/Aghacommon (logainm.ie #56421) i gContae Ard Mhacha — cé gur mhínigh muintir Ghaeilge na háite an logainm sin mar “field of the hurls” faoi na 1830í, tugann an Dr. Pat McKay faoi deara in A Dictionary of Ulster Place-Names gur dócha gur ghné nádúrtha a bhí faoi thagairt an chéad lá, mar atá ‘windings in the Closet river, which forms its northern boundary’ (féach placenamesni.org s.n. Aghacommon). Thuig Seán Ó Donnabháin na miondifríochtaí seo go maith, mar ba dhual dó, agus ainm Béarla na habhann Hurley River i gContae na Mí faoi thrácht aige i 1836 — scríobh sé in Ainmleabhar Paróiste na Suirbhéireachta Ordanáis gur aistriúchán a bhí sa Bhéarla sin ar ‘Camán’ na Gaeilge .i. An Camán (logainm.ie #1166957), ach gur mheas sé gurbh éard a chuir an bunainm in iúl i ndáiríre ná ‘abhainn cham’. Agus go deimhin, is cosúil go dtagraíonn ainm na habhann do na lúbanna agus na castaíocha úd lastoir ó thuaidh de dhroichead Ráth Faiche.
Tá áit eile darb ainm An Camán/Hurley Point (logainm.ie #104145) i nDuínis, oileán beag i mbéal na Sionainne i gContae an Chláir. Ach ní do chamais abhann ná don chluiche páirce a thagraíonn an t-ainm úd sa chás seo, de réir dealraimh, ach do chruth Dhuínse féin. Tá athruithe tagtha ar an tírdhreach idir an dá linn, cinnte, ach don té a d’fhéachfadh ar léarscáil 6ʺ (1ú eag.) de chuid na Suirbhéireachta Ordanáis tá an-chosúlacht le camán iománaíochta le sonrú ar an oileáinín seo (cé gur fíor gur mó a chuirfeadh seanchruth an oileáin bas camáin an lae inniu i gcuimhne). Níl aon dabht, áfach, ná gurb é an gléas spóirt féin atá faoi thagairt sa mhionainm iontach Lios Fear Beag na gCamán/Lisfarbegnagommaun (logainm.ie #1410538) in aice Chora Finne i gContae céanna an Chláir, bíodh gur i gcomhthéacs osnádúrtha an tseanchais é. Is é brí atá leis sin, ar ndóigh, “the ring-fort of the little hurley-wielding men” — tugann Bailiúchán na Scol cuntas breá ar bhunús an logainm dúinn, a breacadh síos ó dhuine de sheanfhondúirí na háite i 1939.

(Conchubhar Ó Crualaoich & Aindí Mac Giolla Chomhghaill)

Leathanach 1 as 5 ar aghaidh